Marlena Sztyber
Funkcja informacyjna mediów jest jedną z podstawowych funkcji, na której środki masowego przekazu opierają swoje działanie. Jak podkreślają dziś medioznawcy to, co przedstawiają media, przestało być ich wewnętrzną sprawą, a stało się problemem społecznym. Dziennikarstwo, zwłaszcza informacyjne, traktowane jest jak służba społeczna, która realizuje prawo jednostki do prawdziwej informacji[1]. A o tym, jak ważny jest dostęp do rzetelnych i starannych przekazów przekonujemy się szczególnie w sytuacjach kryzysowych, kiedy to media stają się dla nas jednym z głównych źródeł informacji. Potwierdzają to między innymi statystyki cyfrowej prenumeraty gazet w czasach pandemii koronawirusa (w ciągu jednego tygodnia liczba internetowych prenumerat dzienników w Europie wzrosła o 267 procent, a w USA o 63 procent[2]) oraz wzrost oglądalności stacji informacyjnych w Polsce[3]. Powierzając mediom swoją uwagę, odbiorcy oczekują, że przekaz dziennikarski będzie zgodny z prawdą, a dodatkowo – przygotowany zgodnie z zasadami warsztatu dziennikarskiego. Na to wpływa jednak wiele czynników – oprócz restrykcji prawnych i obowiązków wobec swojego pracodawcy, może mieć na to wpływ także poczucie obowiązku działania w zgodzie z etyką zawodową. Rzetelne dziennikarstwo konkuruje dziś z innymi, głównie materialnymi wartościami – wszelka informacja jest bowiem towarem, który generuje dochód.
Rozpoczynając rozważania na temat miejsca etyki dziennikarskiej we współczesnych mediach, należy zastanowić się, co kryje się pod tym pojęciem. Powstało wiele definicji, jednak mają one elementy wspólne – w szczególności wskazanie, że jest to rodzaj szeroko rozumianej etyki zawodowej. Można tłumaczyć ją jako spisane normy, które odpowiadają na pytania jak – ze względów moralnych –przedstawiciele konkretnego zawodu powinni lub nie powinni postępować[4].
Kolejnym pojęciem, które ma znaczenie w kontekście omawianego problemu, jest etos dziennikarski, czyli charakterystyczny dla środowiska medialnego zespół norm i wartości, które odnoszą się do wartości fundamentalnej – służby społeczeństwu[5]. Zarówno ustawodawstwo prasowe, jak i kodeksy etyczne traktują działalność dziennikarzy jako służbę wykraczającą poza zwykłą staranność i profesjonalizm. Nie bez znaczenia w artykule 12. ustawy Prawo prasowe zobowiązano dziennikarzy do przestrzegania szczególnej staranności i rzetelności przy zbieraniu i wykorzystywaniu materiałów prasowych[6]. Ten kwalifikowany rodzaj staranności (w ustawodawstwie występuje jeszcze staranność niezbędna i należyta) wiąże się z wykonywaniem zawodu, w którym skutki błędu lub niedbalstwa mogą stanowić istotne zagrożenie dla społeczeństwa, jak i dla jednostki[7]. Rozpowszechnienie informacji naruszającej dobra osobiste (w szczególności prywatność lub cześć, a więc godność albo dobre imię) może, mimo sprostowania, spowodować trwałe i nieodwracalne skutki dla osoby poszkodowanej.
Szczególna staranność i rzetelność dziennikarska – czyli co?
Dziennikarski obowiązek dochowania szczególnej staranności i rzetelności był przedmiotem licznych analiz dokonywanych przez judykaturę. Zarówno staranność, jak i rzetelność nie mają definicji legalnej, w związku z czym wymagają doprecyzowania. Sąd Najwyższy, jak i sądy powszechne uznają, że pojęcia te obejmują powinność sprawdzenia zgodności z prawdą posiadanych informacji, a także przedstawienia ich w możliwie wierny sposób. Nie wchodzi to w kolizję z zagwarantowaną konstytucyjnie wolnością słowa, ponieważ ta nie może być rozumiana jako aprobata dla rozpowszechniania informacji nieprawdziwych lub interpretacji, które zniekształcają rzeczywistość. Sąd Apelacyjny w wyroku z 9 maja 2017 r. uznał, że społeczeństwo nie odnosi żadnej korzyści z wprowadzania go w błąd, dezinformacji i instrumentalnego traktowania, więc takie rozumienie wolności prasy stanowiłoby poparcie dla stałego obniżenia kulturowych standardów debaty publicznej[8].
Obowiązek szczególnej rzetelności nakłada na dziennikarzy wymóg ostrożności i profesjonalnej oceny wykorzystywanych źródeł informacji, a także dbałości o ich weryfikację[9].
Niedopuszczalne jest korzystanie przez dziennikarzy z bliżej niesprecyzowanych źródeł, ani także powielanie wiadomości już opublikowanych, bez wcześniejszego zbadania ich autentyczności. Rzetelność może być definiowana także jako działanie ukazujące obiektywny, całościowy obraz faktów – stronniczość i ujawnianie swojego stosunku do tematu traktowane jest przez sąd za działanie niezgodne z art. 12 Prawa prasowego. Wszelka tendencyjność dyskursu, zarówno zamierzona, jak i przypadkowa, jest traktowana jako brak obiektywizmu. Według H. Bruckera – jeśli czytelnik potrafi określić z tekstu stanowisko dziennikarza w opisywanej sprawie, to dziennikarz nie jest obiektywny[10].
Istotnym elementem rzetelności dziennikarskiej jest także poinformowanie odbiorcy o lukach informacyjnych, metodzie ustalenia faktów oraz o wątpliwościach autora. Należy pamiętać, że obowiązek poszukiwania prawdy nie uzależnia publikacji materiału od jej znalezienia – w praktyce nie zawsze jest to bowiem możliwe. Jednak jeżeli autor materiału prasowego relacjonuje zaistniałe zdarzenie w sposób niezgodny z rzeczywistym przebiegiem, to niezależnie od tego, czy przypisuje uczestnikowi tego wydarzenia dodatnie czy ujemne, lecz nieprawdziwe cechy, postępuje nierzetelnie w rozumieniu art. 12 ust.1 pkt 1 Prawa prasowego[11].
Szczególna staranność definiowana jest natomiast jako ostrożność, dbałość, zapobiegliwość, przezorność, rozwaga, oględność, dokładność, uwaga, rozsądek, roztropność, krytycyzm, sumienność i przewidywanie[12].
Należy w tym miejscu podkreślić, że do respektowania tego obowiązku zobowiązani są wszyscy dziennikarze, niezależnie od formy ich pracy, a także rodzaju medium, w którym pracują. Obejmuje to więc również dziennikarzy prasy tabloidowej. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2008 r. wyraźnie podkreślono, że żaden akt prawny nie czyni zróżnicowania pomiędzy standardami, jakie muszą spełniać poważne tytuły prasowe, a tymi wymogami, którym muszą odpowiadać pisma popularne, w tym tabloidy[13]. Prawnicy wskazują także, że nieuprawnione są próby, wychodzące ze środowiska dziennikarskiego, uprzywilejowania dziennikarstwa newsowego czy śledczego, które polegać miałoby na anulowaniu w poszczególnych obszarach niektórych wymogów, ograniczeń czy norm etycznych, w imię prawa do informacji[14].
Realizacja interesu wydawcy czy poleceń służbowych redaktora także nie uwalnia dziennikarza od obowiązku przestrzegania porządku prawnego[15]. W sytuacji, w której dochodzi do kolizji między przepisami obowiązującego prawa a tym, czego oczekuje od dziennikarza zwierzchnik redakcyjny, obowiązkiem jest stosowanie prawa – w innym wypadku może on ponieść odpowiedzialność cywilną lub karną. Co ważne, w tej sytuacji dziennikarz nie może ponieść konsekwencji służbowych[16].
Relacja pomiędzy prawem a etyką
Należy pamiętać, że działanie w zgodzie z etyką zawodową jest obowiązkiem dziennikarza wprost wyartykułowanym w ustawie Prawo prasowe[17]. Zasady etyki zawodu dziennikarza doczekały się licznych – zarówno krajowych, jak i międzynarodowych – kodyfikacji. Między innymi:
- Deklaracja Paryska z 1985 r. Międzynarodowej Organizacji Dziennikarzy z siedzibą w Pradze;
- Międzynarodowy Kodeks Etyki Dziennikarskiej z 1983 r.;
- Karta Etyczna Mediów Konferencji Mediów Polskich z 1995 r.;
- Dziennikarski Kodeks Obyczajowy Konferencji Mediów Polskich;
- kodyfikacje poszczególnych stowarzyszeń dziennikarskich – na przykład Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich (SDP).
Ustawodawca w art. 6 Prawa prasowego zobowiązuje dziennikarza nie tylko do przestrzegania kodeksów etycznych stowarzyszeń dziennikarskich i wewnętrznych kodeksów redakcji, ale także norm etycznych zawartych w międzynarodowych kodeksach[18].
Dekalogiem polskich mediów i ich pracowników jest Karta Etyczna Mediów, która składa się zaledwie z 7 zasad[19]. Zwięzłość KEM traktowana jest jako jej zaleta, ponieważ daje możliwość interpretacji terminów określających zasady w niej zawarte, a także pozwala na przyporządkowanie poszczególnych norm zawartych w kodeksach prawnych do zasad etycznych[20].
Normy etyczne dla dziennikarzy to zalecenia moralne określonych zachowań, które często znajdują odzwierciedlenie w normach prawnych. W szczególności w następujących artykułach i aktach prawnych:
- 23, art. 24, art. 448 kodeksu cywilnego
- 212, art. 213, art. 216 kodeksu karnego
- 6, art. 12, art. 41 prawa prasowego
- 8, art. 16, art. 78 prawa autorskiego
- 14, art. 30, art. 54 konstytucji
Przyjęte zasady mają na celu przede wszystkim dobro odbiorcy informacji. Norma etyczna ma charakter pomocniczy w stwierdzeniu, czy została naruszona norma prawna, i czy dziennikarz poniesie odpowiedzialność za skutki swojej publikacji.
Zasady etyki zawodowej uzupełniają system źródeł prawa stanowionego w dziedzinie praw i obowiązków dziennikarzy. Prawo stanowione zawiera standard, który nie może być przez zasady etyki zawodowej skutecznie obniżany, jednak możliwe jest podwyższenie standardów – wyższy standard powinien stać się kryterium legalności działania dziennikarza[21]. Jest to szczególnie ważne w kontekście faktu, iż sądy polskie czasami opierają swoje orzeczenia na kodyfikacjach etycznych – choć nie jest to częste[22].
W doktrynie podkreśla się, że wśród zasad etycznych można wskazać na szczegółowe normy warsztatowe, które są wskazówkami dla dziennikarzy – w szczególności dotyczą one wspomnianej na wstępie rzetelności i staranności. Drugą grupą są tzw. metanormy, które stanowią o filozofii zawodu dziennikarskiego i pozycji dziennikarzy w społeczeństwie. Z jednej strony oznacza to szczególne przywileje, wzmożoną ochronę prawną, z drugiej – podwyższone wymagania, a także surowszą odpowiedzialność prawną za uchybienie obowiązkom.Ten model charakteryzuje zawody ujmowane jako rodzaj służby. Do tzw. metanorm można zaliczyć między innymi (za B. Kosmus i G. Kuczyński[23]):
- traktowanie informacji jako podstawowego prawa i dobra obywatela,
- nieprzestrzeganie zasady, że cel uświęca środki,
- odpowiedzialność za postawy najmłodszych, nieprzekazywanie programów i wiadomości gloryfikujących seks i „konsumeryzm”,
- zakaz wykorzystywania uprawnień dziennikarza do uzyskiwania osobistych wpływów,
- powstrzymanie się przed usprawiedliwianiem wojny i zbrojeń oraz wszelkich form przemocy, nienawiści lub dyskryminacji.
Współcześni strażnicy etyki dziennikarskiej
W Polsce na straży etyki dziennikarskiej stoi Rada Etyki Mediów, której celem jest zajmowanie stanowisk i wydawanie opinii w istotnych dla mediów sprawach w oparciu o Kartę Etyczną Mediów. Odpowiedzi na skargi odbiorców przekazów medialnych publikowane są na stronie internetowej. Z analizy oświadczeń wynika, że według Rady poszczególne zasady etyczne mogą być naruszone wielokrotnie w jednym materiale, a także, że łamanie zasad nie jest wyłączne – tzn. jeden materiał, a nawet jeden błąd dziennikarski, może łamać kilka zasad zawartych w Karcie Etycznej Mediów. Dla przykładu – pochopne stwierdzenie winy może naruszać zarówno zasadę prawdy, zasadę uczciwości, zasadę pierwszeństwa dobra odbiorcy, ale także i zasadę oddzielenia informacji od komentarza. Z analizy oświadczeń Rady Etyki Mediów wynika, że najczęstsze błędy dziennikarzy to: pogoń za sensacją, upublicznianie plotek, „brutalizacja” języka, uogólnianie i wypowiadanie nieuzasadnionych ocen, napastliwość komentarzy, brak rzetelnych informacji, stronniczość, szerzenie swoich poglądów, manipulacja i sprzeczność przekazu, fotomontaż, udział dziennikarzy w reklamach.
Obecnie tworzone są także poszczególne komórki etyczne w redakcjach, które odpowiadają za jakość przekazu. Grupa TVN utworzyła stanowisko redaktora ds. standardów i dobrych praktyk dziennikarskich, które powstało w strukturach departamentu newsów. Do jego zadań należy między innymi monitorowanie przestrzegania kodeksu wewnętrznego, konsultacje merytoryczne dotyczące przygotowanych materiałów czy rozstrzyganie wątpliwości w kwestiach zawodowych i etycznych[24].
Kodeks etyki dziennikarskiej ustaliła między innymi także Wirtualna Polska. Dokument ma zapewnić niezależność dziennikarzom oraz wskazać zasady i wartości, którymi powinni kierować się w swojej pracy. Zawarto w nim m.in. standardy oznaczania treści komercyjnych – płatne materiały mają być oznaczone na początku i na końcu tekstu, tak aby użytkownik wiedział, że ma do czynienia z treściami sponsorowanymi. Dodatkowo ważnym elementem ma być podpisywanie materiałów redakcyjnych imieniem i nazwiskiem, chyba że autor będzie miał obawy o bezpieczeństwo swoje lub swoich informatorów. Dziennikarze i współpracownicy będą mogli zgłosić naruszenie kodeksu swojemu szefowi, jego przełożonemu lub managerowi z działu HR. Wirtualna Polska ma stworzyć także funkcję redaktora ds. etyki i standardów dziennikarskich[25].
Czy etyczne dziennikarstwo jest możliwe?
Dziennikarstwo jest zawodem zaufania publicznego, służbą i misją – mimo to, że słowa te brzmią górnolotnie, to nie można ich ominąć w refleksji nad dziennikarstwem. Porzucenie tych ideałów byłoby jednoznaczne z utratą przez dziennikarza statusu profesji[26]. Wyznacznikiem zgodności – nie tylko z etyką zawodową, ale także z zasadami współżycia społecznego – powinny być “misyjność i posłannictwo[27]”, a także “szczere poświęcenie się[28]” ze strony dziennikarza. Elementarny fakt etycznej odpowiedzialności dziennikarza jest podstawą jego unikalnej roli w społeczeństwie, a także tworzywem, z którego budowana jest jego zawodowa wiarygodność.
W kontekście powyższych rozważań trafne wydaje się spostrzeżenie, które wyraził historyk Timothy Snyder – „Bardzo martwi mnie, kiedy rząd upomina media, by miały na uwadze dobro państwa. Dobre państwo jest dobre dla obywateli, którzy szukają prawdy, szukają faktów. I nie myślą o tym, czy te fakty leżą w interesie obecnego premiera czy obecnego rządu”[29]. Bez wolnych, postępujących w zgodzie z etyką dziennikarzy, żadne społeczeństwo nie może być dobrze poinformowane.
Warto więc pamiętać, że zadaniem dziennikarza jest służba społeczeństwu i państwu, lecz kolejność w tym przepisie nie jest przypadkowa. Linia programowa i interes wydawcy muszą ustąpić, jeśli wymaga tego interes państwa, ale to służba społeczeństwu jest w przypadku konfliktu najważniejsza. Stanowi to gwarancję obiektywizmu w przekazywaniu informacji[30].
Słabością norm etycznych jest brak sankcji za ich przekroczenie, bowiem przepisy kodeksów etyki nie wywołują żadnych wiążących skutków po stronie dziennikarzy, którzy postępują nieetycznie. Dlatego tak ważne jest przeciwdziałanie upadkowi etyki dziennikarskiej. Podkreślanie znaczenia norm etycznych jest szczególnie istotne na etapie przygotowywania dziennikarzy do pracy – w trakcie studiów, szkoleń, warsztatów.
—
[1] B. Michalski, Podstawowe problemy prawa prasowego, Warszawa 1998, s. 76-89.
[2] W Europie cyfrowe prenumeraty gazet w górę o 267 procent. „Czytelnicy widzą wartość mediów informacyjnych”, https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/w-europie-cyfrowe-prenumeraty-gazet-w-gore-o-267-procent-czytelnicy-widza-wartosc-mediow-informacyjnych (dostęp: 02.03.2020 r.).
[3] Stacje informacyjne biją rekordy oglądalności. TVP Info liderem w 4+, a TVN24 w 16-49, https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/ogladalnosc-stacji-newsowych-koronawirus-rankingi-dobowe (dostęp: 02.03.2020 r.).
[4] I. Lazari-Pawłowska, Etyki zawodowe jako role społeczne, w: A. Sarapata (red.) Etyka zawodowa, Warszawa 1971, s. 33.
[5] T. Kononiuk, Rzetelne dziennikarstwo. Aksjologia i deontologia, Warszawa 2018, s. 203-214.
[6] Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe.
[7] B. Michalski, Podstawowe problemy prawa prasowego, Warszawa 1998, s. 76-89.
[8] Wyrok SA z 9 maja 2017 r., I Aca 274/16.
[9] Wyrok SA z 14 grudnia 2017 r., I Aca 810/17.
[10] W. L .Rivers, C. Mathews, Etyka środków przekazu, Warszawa 1999, s. 80-97.
[11] J. Skrzypczak, Reakcja na krytykę medialną. Ochrona dóbr osobistych w erze nowych mediów, Poznań 2017, s. 70-71.
[12] Wyrok SA z 10 maja 2016 r., I Aca 1076/15.
[13] Wyrok SN z 29 maja 2008 r., II KK 12/08.
[14] B. Kosmus, G. Kuczyński (red.), Prawo prasowe. Komentarz. Wyd. 3, Warszawa 2018.
[15] I. Dobosz, Prawo i etyka w zawodzie dziennikarza, Kraków 2008, s. 58-59.
[16] G. Kuczyński (red.), Prawo prasowe. Komentarz. Wyd. 2, Warszawa 2013.
[17] Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe.
[18] A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz. Wyd. 6, Warszawa 2019.
[19] W. Niewęgłowski, Dziennikarz – nosiciel integralnej wizji człowieka i świata, w: Z. Kobylińska, R.D. Grabowski (red.), Dziennikarski etos, Olsztyn 1996, s. 30.
[20] A. Raczkowska, Kształtowanie się dziennikarskiej etyki normatywnej w Polsce, Warszawa 2019.
[21] B. Kosmus, G. Kuczyński (red.), Prawo prasowe. Komentarz. Wyd. 3, Warszawa 2018.
[22] Na przykład wyrok SN z 5.4.2002 r., II CKN 1095/99.
[23] B. Kosmus, G. Kuczyński (red.), Prawo prasowe. Komentarz. Wyd. 3, Warszawa 2018.
[24] Brygida Grysiak odpowiada za standardy i dobre praktyki dziennikarskie w Grupie TVN, https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/brygida-grysiak-odpowiada-za-standardy-i-dobre-praktyki-dziennikarskie-w-grupie-tvn, (dostęp: 02.03.2020 r.).
[25] Wirtualna Polska ustaliła kodeks etyki dziennikarskiej, Rafał Warecki dyrektorem ds. produktu wydawniczego,https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/wp-publikuje-kodeks-etyki-dziennikarskiej-kazdy-kryzys-to-szansa, (dostęp: 02.03.2020 r.).
[26] J. Pleszczyński, Etyka dziennikarska i dziennikarstwa, Warszawa 2015, s. 111-112.
[27] T. Kononiuk, Rzetelne dziennikarstwo. Aksjologia i deontologia, Warszawa 2018, s. 203-214.
[28] Deklaracja Paryska z 1985 r. Międzynarodowej Organizacji Dziennikarzy z siedzibą w Pradze.
[29] W. Przybylski, Wolna prasa to wolne społeczeństwo, „Dziennik Gazeta Prawna”, 2-4.11.2018, s. A8-A9.
[30] W. Lis, P. Wiśniewski, Z. Husak, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2012.